इतिहासलेखन :पश्चात्त्य परंपरा
स्वाध्याय
प्र.[१] ( अ ) दिलेल्या पर्यायांपैकी योग्य पर्याय निवडून विधाने पूर्ण करा .
इतिहासलेखन :पश्चात्त्य परंपरा स्वाध्याय
१ ) आधुनिक इतिहास लेखनाचा जनक………. यास म्हणता येईल .
( अ ) व्हॉल्टेअर ( ब ) रेने देकार्त
( क ) लिओपोल्ड रांके ( ड ) कार्ल मार्क्स
उत्तर: आधुनिक इतिहास लेखनाचा जनक व्हॉल्टेअर यास म्हणता येईल .
2 ) आर्केऑलॉजी ऑफ नॉलेज हा ग्रंथ……… याने लिहिला.
( अ ) कार्ल मार्क्स ( ब ) मायकेल फुको
( क ) लुसिऑ फेबर ( ड ) व्हॉल्टेअर
उत्तर: आर्केऑलॉजी ऑफ नॉलेज हा ग्रंथ मायकेल फुको याने लिहिला.
( ब ) पुढीलपैकी चुकीची जोडी ओळखून लिहा .
(१) जॉर्ज विल्हेम फ्रेडरिक हेगेल – रिझन इन हिस्टरी
(२) लिओपॉल्ड व्हॉन रांके – द थिअरी अँड प्रॅक्टिस ऑफ हिस्टरी
(३) हिरोडोटस – द हिस्टरिज्
(४) कार्ल मार्क्स – डिस्कोर्स ऑन द मेथड
उत्तर:
चुकीची जोडी
( ४ ) कार्ल मार्क्स- डिस्कोर्स ऑन द मेथड
इतिहासलेखन :पश्चात्त्य परंपरा स्वाध्याय
प्र.[२] पुढील संकल्पना स्पष्ट करा .
(१) द्वंद्ववाद (२) ॲनल्स प्रणाली
( १ ) द्वंद्ववाद
उत्तर:
( १ ) एखादया घटनेचा अर्थ लावण्यासाठी परस्परविरोधी असे दोन सिद्धांत मांडून त्यांतून योग्य तर्क लावला जातो . या मांडणीला ‘ द्वंद्ववाद ‘ असे म्हणतात . जॉर्ज हेगेल याने या सिद्धांताची मांडणी केली.
( २ ) दोन्ही परस्परविरोधी सिद्धांताची उलटसुलट चर्चा केल्यावर दोन्ही सिद्धान्तांतील सार असलेली समन्वयात्मक मांडणी करता येते . असे न केल्यास मानवी मनाला त्या घटनेचे नीट आकलन होत नाही .
थोडक्यात , दोन परस्परविरोधी विचारांच्या चर्चेतून जी समन्वयात्मक मांडणी होते , त्या पद्धतीलाच द्वंद्ववाद असे म्हणतात .
(२) ॲनल्स प्रणाली
उत्तर:
( १ ) राजकीय अभ्यासाबरोबरच स्थानिक लोक , तत्कालीन हवामान , व्यापार , शेती , तंत्रज्ञान , दळणवळण व संपर्काची साधने , सामाजिक विभागणी आणि समूहाची मानसिकता यांचाही अभ्यास करणे महत्त्वाचे मानले जाऊ लागले . या विचारप्रणालीलाच ‘ अॅनल्स प्रणाली ‘ असे म्हणतात .
( २ ) ‘ अॅनल्स ‘ ( Annals ) म्हणजे वार्षिक इतिवृत्त घटना ज्या काळात घडली तिचा केवळ राजकीय नव्हे ; तर तत्कालीन सामाजिक , आर्थिक इत्यादी सर्वांगांनी अभ्यास केला पाहिजे; असे मानणारी ‘अॅनल्स प्रणाली ‘ फ्रेंच इतिहासकारांनी विसाव्या शतकात प्रथम विकसित केली . अॅनल्स प्रणालीमुळे इतिहासलेखनास एक निराळीच दिशा प्राप्त झाली .
इतिहासलेखन :पश्चात्त्य परंपरा स्वाध्याय
प्र.[३] पुढील विधाने सकारण स्पष्ट करा .
१ ) स्त्रियांच्या आयुष्याशी निगडित विविध पैलूंवर विचार करणारे संशोधन सुरू झाले.
उत्तर:
( १ ) इतिहासलेखनात पुरुषप्रधान दृष्टिकोनाचा प्रभाव होता . सीमाँ – द – बोव्हा या फ्रेंच विदुषीने इतिहासलेखनात स्त्रीवादी भूमिका मांडली .
( २ ) त्यामुळे स्त्रीवादी इतिहासलेखनात स्त्रियांचा समावेश केला गेला .
( ३ ) इतिहासलेखनाच्या क्षेत्रातील पुरुषप्रधान दृष्टिकोनाचा पुनर्विचार करण्यावर भर दिला .
( ४ ) सीमाँ – द – बोव्हा यांच्या या स्त्रीवादी भूमिकेमुळे स्त्रियांशी संबंधित नोकरी , ट्रेड युनियन , स्त्रियांचे कौटुंबिक जीवन यांच्याशी निगडित विविध पैलूंवर विचार करणारे संशोधन सुरू झाले .
२) फुको यांच्या लेखनपद्धतीला ज्ञानाचे पुरातत्त्व म्हटले आहे .
उत्तर:
( १ ) मायकेल फुको यांनी कालक्रमानुसार इतिहासाची अखंड मांडणी करण्याची पद्धती चुकीची ठरवली .
( २ ) त्यांच्या मते , अंतिम सत्यापर्यंत पोहोचणे , हे पुरातत्त्वाचे उद्दिष्ट नसते .
( ३ ) भूतकाळातील स्थित्यंतरांचे , म्हणजेच बदलांचे स्पष्टीकरण देण्याचा पुरातत्त्वाचा प्रयत्न असतो .
( ४ ) फुको यांनी इतिहासातील स्थित्यंतरांचे स्पष्टीकरण देण्यावर अधिक भर दिला ; म्हणून त्यांच्या लेखनपद्धतीला ‘ ज्ञानाचे पुरातत्त्व ‘ असे म्हटले आहे .
इतिहासलेखन :पश्चात्त्य परंपरा स्वाध्याय
प्र.[४] पुढील संकल्पनाचित्र पूर्ण करा.
उत्तर:
इतिहासलेखन :पश्चात्त्य परंपरा स्वाध्याय
प्र.[५] पुढील प्रश्नांची सविस्तर उत्तरे लिहा .
( १ ) कार्ल मार्क्स यांचा वर्गसिद्धान्त स्पष्ट करा .
उत्तर:
एकोणिसाव्या शतकाच्या उत्तरार्धात जर्मनीच्या कार्ल मार्क्स याने आपल्या ‘ दास कॅपिटल ‘ या ग्रंथात ‘ वर्गसंघर्षाचा सिद्धांत मांडला . त्याच्या मते –
( १ ) इतिहास हा अमूर्त कल्पनांचा नसून जिवंत माणसांचा असतो .
( २ ) मूलभूत गरजा भागवण्यासाठी उपलब्ध असलेल्या उत्पादन साधनांच्या स्वरूपावर व मालकीवर माणसामाणसांचे नातेसंबंध अवलंबून असतात .
( ३ ) समाजातील सर्व घटकांना ही उत्पादन साधने समप्रमाणात मिळत नाहीत . उत्पादन साधनांच्या या असमान वाटपामुळे समाजाची वर्गावर आधारित विषम विभागणी होते . ( ४ ) उत्पादन साधने ताब्यात असलेला वर्ग अन्य वर्गांचे आर्थिक शोषण करतो ; त्यातूनच वर्गसंघर्षाला सुरुवात होते .. मानवी इतिहास हा अशा वर्गसंघर्षाचा इतिहास आहे .
( २ ) आधुनिक इतिहासलेखन पद्धतीची चार वैशिष्ट्ये कोणती ?
उत्तर:
आधुनिक इतिहासलेखन पद्धतीची चार वैशिष्ट्ये –
( १ ) या शास्त्रशुद्ध पद्धतीची सुरुवात योग्य प्रश्नांची मांडणी करण्यापासून होते .
( २ ) हे प्रश्न मानवकेंद्रित असून भूतकालीन मानवी समाजघटकांनी विशिष्ट कालावधीत केलेल्या कृतींसंबंधी असतात . त्या कृतींचा संबंध देवी घटनांशी वा कथा – कहाण्यांशी जोडलेला नसतो .
( ३ ) या प्रश्नांच्या उत्तरांना इतिहासातील विश्वासार्ह पुराव्यांचा आधार असल्याने त्यांची मांडणी तर्कसंगत असते .
( ४ ) इतिहासात मानवाने केलेल्या भूतकालीन कृतींच्या आधारे मानवजातीच्या वाटचालीचा वेध घेतला जातो .
( ३ ) स्त्रीवादी इतिहासलेखन म्हणजे काय ?
उत्तर:
( १ ) स्त्रीवादी इतिहासलेखन म्हणजे स्त्रियांच्या दृष्टिकोनातून केलेली इतिहासाची पुनर्रचना होय .
( २ ) इतिहासाच्या लेखनात पुरुषवादी दृष्टिकोनाचाच प्रभाव अधिक होता .
( ३ ) त्यावर पुनर्विचार करावा आणि त्यात स्त्रियांचा अंतर्भाव करावा , अशी भूमिका फ्रेंच विदुषी सीमाँ – द – बोव्हा हिने मांडली .
( ४ ) त्यानंतर स्त्रीवादी इतिहासलेखन हा विचार स्वीकारला गेला .
( ५ ) स्त्रियांशी संबंधित नोकऱ्या , रोजगार , ट्रेड युनियन्स , स्त्रियांचे कौटुंबिक जीवन , स्त्री संस्था या सर्वावर सविस्तर संशोधन सुरू झाले .
( ६ ) १ ९९ ० नंतर ‘ स्त्री ‘ हा एक स्वतंत्र सामाजिक वर्ग मानून इतिहास लिहिण्यावर भर दिला जाऊ लागला . या दृष्टिकोनालाच ‘ स्त्रीवादी इतिहासलेखन ‘ असे म्हणतात .
( ४ ) लिओपॉल्ड व्हॉन रांके यांचा इतिहासविषयक दृष्टिकोन स्पष्ट करा .
उत्तर:
लिओपॉल्ड व्हॉन रकि यांनी इतिहासलेखन कसे करावे , याविषयी मांडलेल्या मतांतून त्यांचा इतिहासविषयक दृष्टिकोन स्पष्ट होतो . त्यांच्या मते-
( १ ) इतिहासलेखनात काल्पनिकता नसावी . इतिहासाचे चिकित्सक पद्धतीने संशोधन व्हावे .
( २ ) इतिहासलेखन करताना ऐतिहासिक घटनांशी संबंधित सर्व कागदपत्रे व दस्तऐवज यांचा कसून शोध घेणे आवश्यक आहे . या सखोल संशोधनामुळे आपल्याला ऐतिहासिक सत्यापर्यंत पोहोचता येते .
( ३ ) जागतिक इतिहासाच्या मांडणीवर भर दयायला हवा .
उपक्रम
तुम्हाला आवडणाऱ्या कोणत्याही एका विषयावर विस्तृत माहिती मिळवा व त्याचा इतिहास लिहा .
उदा . पेन ( लेखणी ) चा इतिहास
मुद्रणकलेचा इतिहास *
संगणकाचा इतिहास
