७. खेळ आणि इतिहास
स्वाध्याय
१. (अ) दिलेल्या पर्यायांपैकी योग्य पर्याय निवडून विधाने पूर्ण करा.
७. खेळ आणि इतिहास स्वाध्याय
(१) ऑलिंपिक स्पर्धांची परंपरा ……….. येथे सुरू झाली.
(अ) ग्रीस (ब) रोम
(क) भारत (ड) चीन
उत्तर : ऑलिंपिक स्पर्धांची परंपरा ग्रीस येथे सुरू झाली.
(२) महाराष्ट्रात तयार होणाऱ्या लाकडी बाहुलीला ………. म्हणत.
(अ) ठकी (ब) कालिचंडिका
(क) गंगावती (ड) चंपावती
उत्तर : महाराष्ट्रात तयार होणाऱ्या लाकडी बाहुलीला ठकी म्हणत.
(ब) पुढीलपैकी चुकीची जोडी आेळखून लिहा.
(१) मल्लखांब – शारीरिक कसरतीचे खेळ
(२) वॉटर पोलो – पाण्यातील खेळ
(३) स्केटींग – साहसी खेळ
(४) बुद्धिबळ – मैदानी खेळ
उत्तर : चुकीची जोडी : (४) बुद्धिबळ – मैदानी खेळ
२. टीपा लिहा.
(१) खेळणी आणि उत्सव
उत्तर : उत्सव व खेळणी यांचा प्राचीन काळापासूनच घनिष्ठ संबंध आहे .
( १ ) विविध संस्कृतींत आणि धर्मात उत्सवप्रसंगी विविध खेळण्यांनी सजावट केली जाते . लहान मुलांना खेळण्यांचे वाटप केले जाते . सँतॉक्लॉज नाताळमध्ये मुलांना खेळणीच देऊन जातो .
( २ ) दीपावलीच्या उत्सवात महाराष्ट्रात मातीच्या किल्ल्यांवर शिवराय व सैनिकांच्या प्रतिमा ठेवतात , ती खेळणीच असतात .
( ३ ) गावोगावच्या जत्रा व उत्सवप्रसंगी बाजारात मोठ्या प्रमाणात खेळण्यांची दुकाने लागतात .
( ४ ) बैलपोळा , नागपंचमी अशा सणांप्रसंगी मातीचे बैल , गाडी , नागोबा अशी खेळणी तयार केली जातात . मुले या खेळण्यांशी खेळतात , स्पर्धा लावतात . संक्रांतीच्या दिवशी मुले पतंग उडवतात .
(२) खेळ व चित्रपट.
उत्तर : ( १ ) पूर्वीच्या चित्रपटांमधून नायक – नायिका खेळ खेळत असल्याची किंवा खेळांची दृश्ये दाखवली जात असत .
( २ ) अलीकडच्या काळात खेळ आणि खेळाडूंचा जीवनपट दाखवणारे हिंदी – इंग्रजी चित्रपट निघाले आहेत . ‘ लगान ‘ , दंगल असे क्रिकेट , कुस्ती अशा खेळांशी संबंधित चित्रपट निघाले आहेत .
( ३ ) मेरी कोम , फोगट भगिनी या खेळाडूंच्या जीवनावर चित्रपट निघाले आहेत .
( ४ ) प्रसिद्ध धावपटू मिल्खा सिंग , भारतरत्न सचिन तेंडुलकर आणि क्रिकेटपटू महेंद्रसिंग धोनी यांच्या कारकिर्दीवरही चित्रपट निघाले . एकूण खेळ व चित्रपट यांचा संबंध मूकपटापासून आजपर्यंत घनिष्ठ राहिलेला आहे .
७. खेळ आणि इतिहास स्वाध्याय
३. पुढील विधाने सकारण स्पष्ट करा.
(१) सध्याच्या काळात खेळाचे अर्थकारण बदलले आहे.
उत्तर : ( १ ) विसाव्या एकविसाव्या शतकात . खेळांचे आंतरराष्ट्रीयीकरण झाले आहे .
( २ ) सर्वच सामन्यांचे थेट प्रक्षेपण जगाच्या कानाकोपऱ्यात एकाच वेळी होत असते . ज्यामुळे हौशी खेळाडू शिकण्यासाठी ; तर प्रेक्षक ‘ मनोरंजनासाठी सामने पाहतात .
( ३ ) निवृत्त खेळाडूंना समालोचनासाठी वाहिन्यांवर बोलावले जाते .
( ४ ) सामने पाहण्यासाठी मोठ्या प्रमाणात प्रेक्षक वर्ग येतो . त्यामुळे कंपन्या मोठ्या प्रमाणात पैसा खर्च करून आपल्या उत्पादनाच्या जाहिराती खेळाच्या प्रक्षेपणादरम्यान करीत असतात . या कारणांमुळे सध्याच्या काळात खेळाचे अर्थकारण बदलले आहे .
( २ ) खेळण्यांद्वारे इतिहासावर प्रकाश पडतो .
उत्तर : मनोरंजनासाठी विविध प्रकारची खेळणी तयार करण्याची प्रथा प्राचीन काळापासून चालू आहे . त्यामुळे खेळणी ही इतिहास लेखनाचे महत्त्वाचे भौतिक साधन आहे .
( १ ) खेळण्यांमुळे त्या काळातील धार्मिक व सांस्कृतिक परंपरा समजतात .
( २ ) मातीचे किल्ले व त्यावर शिवकालीन देखावा उभा करण्यासाठी मातीच्या प्रतिमा ठेवतात . त्यावरून किल्ल्यांच्या रचनेचा अभ्यास होतो .
( ३ ) उत्खननात पाँपेई शहरात सापडलेल्या भारतीय हस्तिदंती बाहुलीवरून भारत व रोम यांच्या प्राचीन संबंधांवर प्रकाश पडतो .
( ४ ) मोहेंजोदड़ो येथील उत्खननात सापडलेल्या खेळण्यांवरून तत्कालीन पद्धती , पोशाख , खेळांचे प्रकार आणि तंत्रज्ञान यांची माहिती होते . म्हणून खेळण्यांद्वारे इतिहासावर प्रकाश पडतो .
७. खेळ आणि इतिहास स्वाध्याय
४. पुढील प्रश्नांची सविस्तर उत्तरे लिहा.
(१) भारतातील खेळाच्या साहित्याच्या इतिहासाविषयी माहिती लिहा.
उत्तर : खेळांशी संबंधित साहित्य ही एक नवी ज्ञानशाखाच निर्माण झालेली आहे . भारतात विविध खेळांवर विपुल लेखन केले जाते .
( १ ) खेळांशी संबंधित अनेक पुस्तके व आत्मचरित्रे प्रसिद्ध झालेली आहेत . खेळांविषयीचे कोश लिहिले जात आहेत .
( २ ) व्यायाम या विषयावर स्वतंत्र शब्दकोश तयार झालेला आहे . मुल्लखांबाचा इतिहास प्रकाशित झालेला आहे .
( ३ ) खेळांवर लेखन असणारी स्वतंत्र क्रीडामासिके , पाक्षिके प्रसिद्ध होत असतात . दैनंदिन वृत्तपत्रांमध्ये एक वा दोन संपूर्ण पाने क्रीडाजगतासाठीच राखून ठेवलेली असतात .
( ४ ) ‘ षट्कार ‘ नावाचे खेळाला वाहिलेले नियतकालिक पूर्वी प्रसिद्ध होत असे . द्वारकानाथ संझगिरी , शिरीष कणेकर असे अनेक लेखक क्रिकेट आणि अन्य खेळांवर वृत्तपत्रांमधून लेखन करीत असतात .
( ५ ) इंग्रजी भाषेत तर क्रीडाक्षेत्रावर प्रचंड प्रमाणात लेखन होत असते .
( ६ ) अन्य प्रादेशिक भाषांमधूनही क्रीडालेखन होते . ही सर्व माहिती म्हणजे खेळांच्या साहित्याचा इतिहासच आहे .
(२) खेळ आणि इतिहास यांच्यातील परस्परसंबंध स्पष्ट करा.
उत्तर : खेळ आणि इतिहास यांच्यातील परस्परसंबंध घनिष्ठ , आहेत .
( १ ) खेळांवर लिखाण करणाऱ्या लेखकांना त्या खेळांचा इतिहास माहीत असावाच लागतो .
( २ ) खेळाची समीक्षा करण्यासाठी त्या समीक्षकाला भूतकाळातील खेळाडूंच्या खेळाचे कौशल्य माहीत असावे लागते .
( ३ ) ऑलिम्पिक , एशियाड , राष्ट्रकुल अशा आंतरराष्ट्रीय स्पर्धांची माहिती , खेळाडूंची वैशिष्ट्ये असा संदर्भ देण्यासाठी समीक्षकाला इतिहासाचा आधार घ्यावाच लागतो .
( ४ ) विविध स्पर्धांचे आकाशवाणीवरून , दूरदर्शनवरून वा वाहिन्यांवरून समालोचन करताना समालोचकाला त्या खेळाचा इतिहास , गाजलेले खेळाडू , त्यांचे विक्रम इत्यादींसंबंधी माहिती दयावी लागते , तरच त्याचे समालोचन रंजक होते .
( ५ ) खेळातील विशेष तज्ज्ञ म्हणून बोलावलेल्या व्यक्ती , खेळाडूंच्या प्रशिक्षणासाठी असणारे प्रशिक्षक , स्पर्धांसाठी खेळाडूंची निवड करणारी समिती या सर्वांना खेळाडूंची माहिती , त्यांचे गुण व दोष , विरुद्ध चमूतील खेळाडूंचा इतिहास या सर्वांचा अभ्यास करावा लागतो .
( ६ ) खेळाडूंनाही आपल्या प्रतिस्पर्ध्याचा इतिहास माहीत असावा लागतो . थोडक्यात , खेळाशी संबंधित सर्व घटकांना खेळाचा इतिहास माहीत करून घ्यावाच लागतो .
(३) मैदानी खेळ व बैठे खेळ यांच्यातील फरक स्पष्ट करा.
उत्तर:
| क्र. | मैदानी खेळ | बैठे खेळ |
| १. | मैदानी खेळ मैदानात उभे राहून खेळायचे असतात. | बैठे खेळ बसून खेळावे लागतात व ते घरात, मोकळ्या जागेत, पारावर, कोठेही खेळता येतात. |
| २. | मैदानी खेळांसाठी कसरतीची व कौशल्याची अधिक गरज असते. | बैठ्या खेळांत तुलनेने कमी कसरतीची व कौशल्याची गरज असते. |
| ३. | मैदानी खेळांना शारीरिक क्षमतेची, शक्तीची गरज असते. | या खेळांना शारीरिक क्षमतेची, शक्तीची गरज नसते. |
| ४. | शक्ती अधिक खर्च झाल्याने या खेळांत थकवा लवकर येतो. | शक्तीची गरज नसल्याने या खेळांमध्ये थकवा लवकर येत नाही. |
| ५. | मैदानी खेळांत थरारकता, रोमांच असतो. आनंदही अधिक मिळतो. | बैठ्या खेळांत थरारकता नसते. रोमांच नसल्याने आनंद कमी मिळतो. |
| ६. | मैदानी खेळांत शारीरिक कौशल्याची गरज असल्याने प्रशिक्षणाची, सरावाची गरज असते. | बैठ्या खेळांना शारीरिक कौशल्याची गरज नसल्याने प्रशिक्षण व सरावाची तितकीशी गरज नसते. |
| ७. | मैदानी खेळांमध्ये कबड्डी, हॉकी, खो-खो, क्रिकेट अशा देशी-विदेशी खेळांचा समावेश होतो. | बैठ्या खेळांत कॅरम, बुद्धिबळ, सारीपाट, पत्ते इत्यादी खेळांचा समावेश होतो. |
| ८. | बहुतेक सर्व मैदानी खेळांच्या स्थानिक व आंतरराष्ट्रीय स्पर्धा आयोजित केल्या जातात. | कॅरम,बुद्धिबळ मोजक्याच बैठ्या खेळांच्या स्पर्धा सोडल्यास अन्य बैठ्या खेळांच्या स्पर्धा आयोजित केल्या जात नाहीत. |
उपक्रम
(१) तुमच्या आवडीच्या खेळाची व त्या खेळाशी
संबंधित खेळाडूंची माहिती मिळवा.
(२) क्रीडापटूंवरील पुस्तके/माहितीपट/चित्रपट यातून
खेळाडूंना त्या खेळासाठी किती कष्ट घ्यावे
लागतात, यावर चर्चा करा.
